కాశీలోని ధుంధీ గణపతి

డూండీ గణపతి అన్నపూర్ణ అమ్మవారి ఆలయం దగ్గర - విశ్వేశ్వరుడు దేవో దాసు మహారాజుని కాశీ నుంచి పంపించడానికి డూండీ గణపతిని మొదటి కాశీకి ఫంపాడు.

  కాశీలోని ధుంధీ గణపతి

గణపతి యొక్క అనేక వ్యక్తీకరణలలో, ధుంఢి గణపతి బహుశా అత్యంత ఆసక్తికరమైనది, కాశీ ఖండంలోని స్కంద పురాణంలో అగస్త్య మహర్షికి సుబ్రహ్మణ్య భగవానుడు వివరంగా వివరించిన మంత్రముగ్ధమైన కథ నుండి చూడవచ్చు. ఈ కథలో, దేవతలందరూ శివుని సేవ చేయడంలో పాత్ర పోషిస్తారు. 'ధుంధీ' అంటే శోధన (సాధారణ హిందీ పదం 'ढूंढ्' సంస్కృత మూలం నుండి ఉద్భవించింది). గణపతి దేని కోసం వెతుకుతున్నాడు?

కాశీలో ధుంఢి గణపతికి ఉన్న అనుబంధం, కాశీలో యాత్రికుల ఈ క్రింది సాధారణ ప్రార్థన నుండి స్పష్టంగా తెలుస్తుంది:

విశ్వేశం మాధవం ఢుంఢిం దండపాణించ భైరవం.

వందే కాశీం గుహాం గంగాం భవానీం మణికర్ణికామ్॥

"నేను విశ్వేశ్వరుడు, మహావిష్ణువు, ధుంఢి గణపతి, దండపాణి, కాలభైరవుడు, కాశీ క్షేత్రం, శివుని గుహ, గంగా నది, దేవి భవానీ మరియు మణికర్ణికా ఘాట్‌లను ప్రార్థిస్తున్నాను." 

ధుంధి గణపతికి సంబంధించిన ధ్యానశ్లోకం క్రింది విధంగా ఉంది:

అక్షమాలాం కుఠారం చ రత్నపాత్రం స్వదన్తకమ్ ।

ధత్తే కరే విఘ్నరాజో ఢున్ధినాం ముదోయస్తు నః ॥

"రుద్రాక్షల జపమాల, గొడ్డలి, రత్నాల చెంబు, తన స్వంత దంతాలు పట్టుకుని, ధుంఢి అనే పేరుతో పిలవబడే ఆ గణపతి మనకు సంతోషాన్ని కలిగించుగాక."

బ్రహ్మ రాజు దివోదాసుని కలుస్తాడు

పద్మ కల్పంలో మొదటి మనువు అయిన స్వయంభువ మనువు పాలనలో అరవై సంవత్సరాల పాటు భూమిపై అపూర్వమైన కరువు ఏర్పడింది. ఖచ్చితంగా వర్షం లేదు, నీరు లేదు మరియు ఆహారం లేదు. మానవులందరూ జంతు మాంసాన్ని తినేవారిగా మారారు. చోరీలు, దొంగతనాలు నిత్యకృత్యమయ్యాయి. యజ్ఞాలు నిర్వహించనందున, దేవతలు హవిర్భాగాన్ని కోల్పోయారు మరియు బలహీనంగా మరియు కృశించారు. ప్రజలు పెద్ద సంఖ్యలో చనిపోవడం ప్రారంభించారు. ఇది భూమిపై సృష్టి కార్యాన్ని ఎలా కొనసాగించాలా అని బ్రహ్మ దేవుడే ఆందోళన చెందాడు. కాశీలో కఠోర తపస్సులో నిమగ్నమై ఉన్న తన పరిసరాలను పూర్తిగా గుర్తించలేని రాజు రిపుంజయతో మాట్లాడాలని అతనికి అప్పుడు మనసు వచ్చింది. రాజు స్వయంభువ మనువు వంశస్థుడు. బ్రహ్మ భూమిపైకి వచ్చి వాసుకి కుమార్తె అనంగమోహిని అనే నాగ బాలికను వివాహం చేసుకుని భూమిని పరిపాలించమని రాజును వేడుకున్నాడు. తనలాంటి ధార్మిక రాజు ప్రపంచాన్ని పరిపాలిస్తేనే దేవతలు భూమిపై వర్షాన్ని కురిపిస్తారు. అతను రిపుంజయతో ఇలా అన్నాడు: “దేవతలు మీకు సర్వ వైభవంతో కూడిన స్వర్గపు పాలనను కూడా ఇవ్వడానికి సిద్ధంగా ఉన్నారు. మీరు ఇకనుండి దివోదాసు అని పిలువబడతారు (అంటే దేవతలు స్వర్గాన్ని కూడా ఇచ్చేలా చేసాడు)” మరియు రాజుకు అన్ని సామర్థ్యాలతో విస్తారంగా దీవించాడు. రిపుంజయ బ్రహ్మకు తన కృతజ్ఞతలు తెలియజేసాడు మరియు చాలా భక్తితో అభ్యర్థనను అంగీకరించాడు; కానీ అతను ఒక విచిత్రమైన షరతు విధించాలని కోరుకున్నాడు. దేవతలు భూమిని విడిచిపెట్టి స్వర్గాన్ని మాత్రమే ఆక్రమించాలి; నాగులు అదేవిధంగా నాగలోకానికి వెళ్లాలి. రాజు జోక్యం లేకుండా భూమిని పరిపాలించేవాడు. బ్రహ్మ వెంటనే అంగీకరించాడు.

కాశీ నుండి శివుని నిష్క్రమణ

Brahma then proceeded from there to Lord Visvanatha. Visvanatha said to him that Mount Mandara had come to Kashi from Kusadvipa and was doing severe penance. Saying this, Shiva went to where Mandara was and asked him to express his wish. Mandara prayed that Shiva, along with Uma and followers, should adorn the peak of Mandara mountain and the place should be as famous and sacred as Kashi. At this point, Brahma conveyed to Shiva the fact that he had granted Divodasa’s request for Devas to leave the earth. Shiva consented to Mandara’s prayer, which would also simultaneously honour Brahma’s commitment to Divodasa. Shiva immediately left Kashi for Mandara, accompanied by all Devatas, including Parvathi, Vishnu, Lakshmi, Ganapathi, Subrahmanya, Brahma, Saraswati and others. Before he left Kashi, he left behind a Lingam there as his representative without the knowledge of even Brahma. Kashi is known as ‘Avimukta kshetra’, as it is never deserted by Shiva. Even during Pralaya, when the whole earth is immersed in water, he holds Kashi alone above water on the tip of his Trishula. After reaching Mount Mandara, Shiva felt quite unhappy on being separated from Kashi.

Subrahmanya extols the glory of Kashi to Agastya:

“विश्वेश्वरो विशालाक्षी द्युनदी कालभैरवः । श्रीमान्ढुंढिर्दण्डपाणिः षडङ्गो योग एष वै ॥“

“These are indeed the six limbs of Yoga – Visveswara, Visalakshi, Ganga, the divine river, Kalabhairava, the splendid Dhundhi Ganapathi and Kalabhairava.”

Divodasa’s Rule in Kashi

Divodasa commenced his rule of earth with capital in Kashi. His rule was marked by very strict adherence to Dharma as established in Vedas and Shastras. He was a just and compassionate king. He burnt the forests of his enemies like Agni. He bound his enemies even from a long distance like Varuna uses his rope. Like Vayu he was praised by his citizens as their Prana. Like Kubera he made the country very prosperous. Like Rudra he frightened his enemies. In Vaikuntha there is only one Lakshmi; but in Divodasa’s kingdom every home had a Lakshmi. Varna dharma and Asrama dharma were strictly followed. There was not a single unchaste woman. Not even a trace of Adharma could be found anywhere. In short there was Ramarajya. This went on for 80,000 years.

In due course Devas started becoming jealous of Divodasa. They wished to create obstacles in his kingdom; but not finding any Adharma, they were powerless. However on Brihaspati’s advice, Indra decided to withdraw some of the assistance of Devas. He started with Agni. Agni withdrew his form from earth through Yogamaya. It so happened that the king’s own lunch could not be prepared in the palace that day. Hordes of citizens came to the king and complained. Divodasa understood promptly that this was the handiwork of the jealous Devas. He announced: “Don’t worry. Let Agni go away. Let Varuna, Vayu and Chandra also go away. I shall myself perform the functions of all these Devas. As far as Surya is concerned, let him perform his routine function as he is the forefather of our family”. It was amazing that with his Yogic power Divodasa performed on earth the roles of all the Devas.

Yoginis the first to go on Shiva’s errand to Kashi

In the meantime at Mandara, Shiva expressed his misery to Parvathi at being separated from Kashi. Parvathi replied that her own suffering was no less. She added: “Neither in Swarga nor in Patala, can happiness be found as in Kashi. There is no place anywhere comparable to Manikarnika. Please therefore devise a way of our returning to Kashi.” Shiva recognised that there was indeed no way to unseat or expel Divodasa from Kashi, as there was no transgression of dharma. Unless Divodasa leaves Kashi, it was not possible for Shiva to return there in terms of the king’s agreement with Brahma. Shiva then called Yogini Devis and asked them to proceed immediately to Kashi and attempt to create some obstacle so that Divodasa would be made to leave Kashi. Yoginis were extremely happy to go to Kashi on some pretext. Seeing Kashi from a distance, they could not believe their eyes; so much was its splendour and opulence. They assumed different forms like trader, cook, sadhvi, garland-maker, dancer, singer, instrumentalist, palmist, expert in various siddhis etc. They spread themselves all over Kashi and spent a whole year. They however failed to find any way of stirring up an obstacle, as there was no deviation from dharma. They met, discussed and decided that they would not go back to Mandara and face the wrath of Shiva. Further they were able to live without Shiva, but not without Kashi. They thought: “If the chief is angry, only the means of livelihood will be taken away. If Kashi is lost, all the four Purusharthas- Dharma, Artha, Kama and Moksha will slip away.” Skanda in this context lists the names of the 64 Yoginis stationed in Kashi, who bless to this day the devout pilgrims for successful completion of their pilgrimage. The Yoginis are:

Gajanana, Simhamukhi, Gridhrasya, Kakatundika, Ushtragriva, Hayagriva, Varahi, Sarabhanana;

Ulukika, Shivaarava, Mayuri, Vikatanana, Ashtavakra, Kotarakshi, Kubja, Vikatalochana;

Sushkodari, Lalajjihva, Asvadamshtra, Vanaranana, Rikshakshi, Kekarakshi, Brihattunda, Suraapriya;

Kapalahasta, Raktakshi, Suki, Syeni, Kapotika, Pasahasta, Dandahasta, Prachanda, Chandavikrama;

Sisughni, Papahantri, Kali, Rudhirapayini, Vasadhaya, Garbhabhaksha, Savahasta, Antramalini;

Sthulakesi, Brihatkukshi, Sarpasya, Pretavahina, Dandasukakara, Kraunchi, Mrigasirsha, Vrishanana;

Vyattasya, Dhumanisvasa, Vyomaikacharana, Urdhvadrik, Tapanisoshanidrishti, Kotari, Sthulanasika;

Vidyutprabha, Balaakasya, Marjari, Kataputana, Attattahasa, Kamakshi, Mrigakshi, Mrigalochana. 

Surya’s mission

Finding that Yoginis did not return even after a year, Shiva despatched Surya with clear warning not to disturb Divodasa as long as he followed dharma; but at the same time to see if some situation could be created for him to leave Kashi. Surya reached Kashi and spent a year in bliss, assuming different forms and moving about everywhere. He appeared as a beggar, an atheist, avadhuta, Brahmavadi, magician etc. When he could not find a single lapse of dharma, he also decided to stay back at Kashi like Yoginis did. He thought: “Who will drop the gem in hand and take a piece of brass in its place?” Surya then divided himself in twelve forms and settled in Kashi. Those forms are: 

Lolarka, Uttararka, Sambaditya, Drupadaditya, Mayukhaditya, Khakholka, Arunaditya, Vriddha, Kesava, Vimaladitya, Gangaditya and Yamaditya.

Skanda in this context explained to Agastya in detail the greatness of the twelve tirthas at Kashi associated with these forms of Surya with the help of story for each tirtha. For example, in the course of their travels in the forest, the Pandavas went to Kashi. Draupadi propitiated Surya, who blessed her with Akshayapatra. That happened at the Drupadaditya kshetra in Kashi. Surya protects Kashi together with its residents and pilgrims.

Brahma to Kashi

When Surya also did not return, Shiva wondered at the incredible capacity of Kashi to mesmerise people, which does not allow them to leave. He then entrusted Brahma with the task of going to Kashi and doing the needful so that Divodasa leaves Kashi. An extremely happy Brahma assumed the form of an old brahmana and met Divodasa at Kashi. He praised the king’s strict adherence to dharma and impressed upon him the importance of worshipping Visveswara. Brahma expressed his desire to perform yagnas at Kashi and sought the king’s help, which Divodasa extended happily. Brahma went on to perform ten Asvamedha yagnas at a place, known as Rudrasaras earlier and Dasavamedha ghat later. The glory of Dasasvamedha Ghat is explained in the Purana:

“दशाश्वमेधावभृथैः यत्फलं सम्यगाप्यते । दशाश्वमेधे तन्नूनं स्नात्वा दशहरा तिथौ ॥“

“By bathing in Dasasvamedha Ghat on Dasahara tithi (Dashami tithi of Jyeshtha month), one certainly reaps the fruit of performing Avabhrutha snana at the close of ten Asvamedha yagas.”

Being unable to find any flaw in the king, Brahma also, like Yoginis and Surya earlier, decided to stay back at Kashi. He thought: “Kashi is indeed the superior body of Visvesvara himself; Shiva will not get angry with me if I serve Kashi.” Skanda expatiates in this context on the greatness of Dasavamedha tirtha and says: “By bathing in this tirtha and having darshan of Dasavamedheswara, one is freed of all sins.”

Shivaganas on errand

With Brahma also not showing up at Mandara, Shiva called a meeting of all Shivaganas and apprised them of the extraordinary situation. Sankukarna and Mahakala were the two Ganas chosen to go to Kashi now on this errand. They also were enchanted by Kashi. They established Lingams, worshipped Shiva and forgot all about returning to Mandara. Shiva then sent Ghantakarna and Mahodara to Kashi. They also failed to return. Five Ganas, Somanandi, Nandishena, Kala, Pingala and Kukkuta by name, then followed. Shiva said to himself that after all his followers settle at Kashi, he would himself go there at the end. That was his divine plan. He then asked four Pramathaganas, Kundodara, Mayurakhya, Bana and Gokarna to go to Kashi. Next Shiva sent other Ganas like Taraka, Tilaparna et al. None of them returned to Mandara.

In all the above cases of failure to return to Shiva’s presence at Mandara, certain facts are common. They were all subjected to a totally unexpected experience of bliss and enchantment at Kashi, which did not allow them to even think of leaving that holy place. They all argued within themselves that though disobedience of Shiva’s express orders is unpardonable crime, that sin can be washed off at Kashi, which is the tirtha for destroying all kinds of sins. Further as Kashi is verily the body of Shiva, worship of Shiva is equivalent to meeting him at Mandara. Hence each of them established a Linga and offered devoted worship. That is why many Lingas are spread all over Kashi. Skanda narrates the greatness of each of these Lingas and recounts illustrative stories of how worship of some of them by certain persons led to relief from misery and even to Liberation. When so many Devatas settled in Kashi, established and worshipped Shiva Lingas, King Divodasa never got scent of these goings-on. This is due to Shiva Maya, which helped Devatas operate in total secrecy.

Ganapathi the astrologer

Now it was Ganapathi’s turn to leave for Kashi at Shiva’s behest. He assumed the form of an old brahmana astrologer and moved about in the city of Kashi. It did not take time for Ganapathi to earn the love and respect of people. He then started making people experience terrible dreams during sleep at night. He would then meet them in the morning and describe their dreams in detail and explain the portents of evil developments that would befall the city. He used to say: “You saw Surya at night in the dream; two rainbows simultaneously; two Ketu grahas fighting with each other; the flag falling down; the city immersed in tidal waves of Milky ocean; a woman unclothed with hair dishevelled; the kalasa on the temple vimana falling down; the city surrounded by hordes of weeping animals; fleets of eagles and hawks circling on top” etc. Ganapathi also discussed with some people the astrological positions of planets etc.; all these foretold the evil times ahead. Through such means he created panic among people, some of whom left the city.

In all these tirthas there are deities of Vishnu with corresponding history. (Skanda narrates the story of the famous Bindumadhava murthy in a separate chapter later).

“ఓ దివ్య స్వరూపా, సర్వోత్కృష్టమైన కారణాలకు నీవే ప్రధాన కారణం; వేదం తెలిసిన వారిచే గుర్తించబడటానికి ఎల్లప్పుడూ మీరు మాత్రమే అర్హులు; మీరు వేదాల శోధన వస్తువు; మీ గొప్పతనం ఆలోచనలు మరియు మాటలకు అతీతమైనది. “అడ్డంకులను తొలగించేవాడివి, అలాగే నిర్మాతవి నువ్వు. ఈ భూమిపై క్షణమైనా నీ కరుణా కటాక్షం పొందే భాగ్యం కలిగిన వారి పాపాలన్నీ నశించి లక్ష్మీదేవి తన అద్భుతమైన కటాక్షాన్ని వారిపై ప్రసరిస్తుంది.

“అన్వేషణే ఢుధిరయం ప్రతితోస్తి ధాతుః సర్వార్థదున్ధితయా తవ ఢుంధినామ్ ।

కాశీప్రవేశమపి కో లభతేత్ర దేహి తోషం వినా తవ వినాయక్ ఢుంధిరాజ్ ॥“(4.2.57.33) 

"ఢుఢ్' అనే మూలానికి 'శోధించడం' అని అర్థం. భక్తుల కోరికలన్నిటినీ నెరవేర్చడానికి మీరు వెతుకుతున్నందున మీరు ఇప్పుడు 'ఢుంఢి' అయ్యారు. (ఇక్కడ స్పష్టమైన సూచన ఏమిటంటే, శివుడు పంపిన మునుపటి దూతలందరినీ వెతుక్కుంటూ గణపతి కాశీకి రావడం). ఓ వినాయకా, ఓ ధుంధీరాజా, నిన్ను సంతోషపెట్టకుండా, ఇక్కడ భూమిపై ఉన్న ఏ జీవుడు కాశీలోకి ప్రవేశించగలడు? అప్పుడు శివుడు ఇలా అంటాడు, "ఎవడు మొదట నీ పాదపద్మాలను పూజించి, ఆ తర్వాత నన్ను ఆరాధిస్తాడో- అతని మరణ సమయంలో నేను అతని చెవుల్లో గుసగుసలాడుకుంటాను, అతను ఈ సంసారానికి తిరిగి రాలేడు".

ధుంఢి గణపతి 56 రూపాలలో కాశీలో ఎలా ప్రతిష్టించబడ్డాడో శివుడు మరింత వివరిస్తాడు, క్షేత్ర రక్షణ కోసం ఏడు ఆవరణలు (పొరలు) పంచిపెట్టాడు. ప్రతి పొరలో ఎనిమిది దిక్కులలో ఒక్కొక్కటి చొప్పున ఎనిమిది గణపతి రూపాలు ఉంటాయి. శివుడు వారి పేర్లను క్రింద పేర్కొన్నాడు మరియు ప్రతి రూపానికి సంబంధించిన ప్రత్యేక పూజల గురించి కూడా వివరిస్తాడు.

మొదటి ఆవరణ: అర్క, దుర్గ, భీమచంద, దేహాలి, ఉద్దండ, పాశపాణి, ఖర్వ మరియు సిద్ధి వినాయక.

రెండవ ఆవరణ; లంబోదర, కుటదంత, సలకటంకట, కూష్మాండ, ముండ (వీరి శరీరం పాతాళంలో ఉంది), వికటద్విజ, రాజపుత్ర మరియు ప్రణవ వినాయకుడు.

మూడవ ఆవరణ: వక్రతుండ, ఏకదంత, త్రిముఖ (మూడు ముఖాలు- కోతి, సింహం మరియు ఏనుగు), పంచస్య, హేరంబ, విఘ్నరాజ, వరద మరియు మోదకప్రియ వినాయకుడు.

నాల్గవ ఆవరణ: అభయద, సింహతుండ, కుణితాక్ష, క్షిప్రప్రసాదన, చింతామణి, దంతహస్త, పిచ్చిండిల మరియు ఉద్దండ వినాయకుడు.

ఐదవ ఆవరణ: స్థూలదంత, కలిప్రియ, చతుర్దంత, ద్వితుండ, జ్యేష్ఠ, గజ, కాల మరియు నాగేశ వినాయక.

ఆరవ ఆవరణ: మణికర్ణ, ఆశ, సృష్టి, యక్ష, గజకర్ణ, చిత్రఘంట, స్థూలజంఘ మరియు మిత్ర వినాయక.

ఏడవ ఆవరణ: మోద, ఆమోద, ప్రమోద, సమోద మరియు విమోద, జ్ఞాన, ద్వార మరియు అవిముక్త వినాయక.

శివ ఇలా అంటాడు:

“షట్పఞ్చాషత్ గజముఖానేతాన్యః సంస్మరిష్యతి । దూరదేశాన్తరస్థోపి స మృతో జ్ఞానమాప్నుయాత్ ॥“

"ఈ యాభై ఆరు గణపతి రూపాలను ధ్యానించేవాడు, దూరప్రాంతంలో ఉన్నప్పటికీ, మరణ సమయంలో జ్ఞానాన్ని పొందుతాడు."

భగీరథ వినాయకుడు, హరిశ్చంద్ర వినాయకుడు, కపర్డి వినాయకుడు, బిందు వినాయకుడు మరియు ఇతరులు: శివుడు వివిధ భక్తులచే స్థాపించబడిన ఇతర వినాయకులను కూడా పేర్కొన్నాడు.

ధుంధి గణపతిని శోధించి, మన కోరికలన్నిటినీ మన ముందుకు తీసుకురావాలని ప్రార్థిద్దాం.7